پژوهش آزمایشی در مدیریت

معرّفی و تاریخچه

در مطالعات علمی، آزمایش کردن روشی برای بررسی انواع خاصّی از سؤالات پژوهشی و حل کردن مسائل گوناگون است. آزمایش، یکی از بنیادی‌ترین روش‌های تجربی برای کسب شناخت عمیق‌تر دربارۀ جهان است و همواره در علوم طبیعی و علوم اجتماعی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

هدف از آزمایش کردن، بررسی تأثیر محرّک‌ها، روش‌ها و یا شرایط خاصّ طبیعی/ غیرطبیعی بر روی یک گروه آزمودنی است. از خصوصیات روش آزمایشی این است که ضمن دست‌کاری یا مداخله در متغیرها و کنترل سایر شرایط، گروهی را که با انتصاب تصادفی انتخاب شده‌اند، مورد مشاهده قرار می‌دهد.

با شنیدن واژه‌های «آزمایشگاه» و «تحقیق آزمایشی»، آن‌چه ناخودآگاه به ذهن متبادر می‌گردد، مطالعات علوم طبیعی است و اغلب روش‌های جمع‌آوری داده در علوم رفتاری مانند مدیریت و اقتصاد، به مشاهدات ساختاریافته و غیرساختاریافته، مرورهای پیشینه، تحقیقات پیمایشی و برخی روش‌های آمیخته محدود به نظر رسد. این درحالی است که استفاده از روش‌های آزمایشی و آزمایشگاهی در علوم اجتماعی و علوم رفتار  به طور چشم‌گیری در سال‌های پس از جنگ جهانی دوّم در جهان افزایش یافته است. تغییرات تاریخی زیادی در رشد روش‌های آزمایشی مؤثّر بوده است که مهم‌ترین آن‌ها را می‌توان پیدایش موضوعات جدید تحقیقاتی و فنّاوری‌های جدید برشمرد.

اگرچه امروزه آزمایش‌ها به عنوان بخشی از روش‌های تحقیق در مدیریت شناخته شده‌اند، و آزمایشگاه‌های مدیریت و کسب‌وکار در بسیاری از دانشکده‌های اقتصاد و مدیریت دنیا توسعه یافته‌اند، امّا این نوع تحقیقات هنوز توسّط بسیاری از دانشکاران این حوزه در کشور به خوبی درک نشده‌اند؛ چنان‌که تمرین کردن و انجام آزمایش‌های آزمایشگاهی، همچنان بخشی از آموزش و تربیت فارغ‌التّحصیلان اکثر رشته‌های علوم اجتماعی و رفتاری نیست.

یک دلیل روشن برای استفاده از طرّاحی‌های آزمایشی، توانایی آزمایش‌ها برای ارائۀ شواهد علّیت است؛ در واقع توانایی آزمایش‌ها در اثبات روابط علّت و معلولی، جهت توسعۀ دانش در علوم رفتاری و سازمانی حیاتی است.

وجود زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری لازم جهت انجام پژوهش‌های آزمایشی در دانشکده‌های مدیریت و اقتصاد، گام مؤثّری در توسعه و ترویج پژوهش‌های آزمایشی در زمینه‌ها ومطالعات گوناگون رشتۀ مدیریت خواهد بود.

انواع تحقیق آزمایشی

وجه تمایز پژوهش‌های آزمایشی با مطالعات غیرآزمایشی یا پیش‌آزمایش‌ها (که ممکن است نقطۀ آغازی برای ایدۀ انجام یک آزمایش باشند) دست‌کاری متغیّر یا متغیّرهای مستقل است.

پس از این‌که دست‌کاری متغیّر مستقل به عنوان رکن اساسی تحقیق آزمایشی مسجّل شد، معیار بعدی در خصوص تعیین نوع طرّاحی آزمایشی، اختصاص تصادفی شرکت‌کنندگان به شرایط آزمایش است. اگر تخصیص تصادفی در آزمایش وجود نداشته باشد، پژوهش به شبه‌آزمایش بدل خواهد شد و چنان‌چه تخصیص تصادفی رعایت شود، بحث کنترل سایر متغیّرهای بیرونی و شرایط پیرامونی آزمایش مطرح خواهد بود. در صورت عدم وجود کنترل بر شرایط، پژوهشگران آزمایشی میدانی را انجام خواهند داد و در صورت وجود کنترل بر شرایط آزمایش، این تحقیق یک آزمایش آزمایشگاهی خواهد بود. به عبارت دیگر، تحقیق آزمایشگاهی در علوم رفتاری مانند مدیریت، اقتصاد، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی، نوعی پژوهش حاوی دست‌کاری، تخصیص تصادفی، شامل گروه تیمار و شاهد و با بهره‌مندی از بالاترین درجۀ کنترل خواهد بود که در فضای آزمایشگاهی انجام می‌پذیرد.

ابزارها و فنّاوری‌های تحقیق آزمایشگاهی

زیرساخت تحقیقات آزمایشگاهی در علوم رفتاری متشکل از شبکۀ رایانه‌‌ای، فنّاوری‌های عصبی- شناختی و ابزارهای رفتاری است. آزمایشگاه‌های مدیریت و کسب‌وکار، معمولاً دارای رایانه‌های فعّال همراه با تجهیزات جانبی لازم (هدست، وب‌کم و…) در فضای استاندارد آزمایشگاهی هستند.

هم‌چنین رایانۀ مجزّای استاد (یا محقّق)، به پروژکتور جهت نمایش الزامات احتمالی تحقیق بر پردۀ نمایش متّصل است.

علاوه بر آن، دستگاه‌های نوروفیدبک و بیوفیدبک از جمله فنّاوری‌های شناختی آزمایشگاه‌های مدیریت است. این دستگاه‌ها که امکان ثبت داده‌های عصبی-زیستی را دارند، شامل دستگاه الکتروانسفالوگرافی (EEG) با سنسورها و کلاه مخصوص هستند.

سنسورهای بیوفیدبک این دستگاه‌ها شامل سنسورهای دمای بدن، ضربان قلب، پاسخ پوستی، نوار قلب و نوار عضلانی هستند. برخی دستگاه‌ها از نوع پرتابل (قابل حمل) بوده، از طریق بلوتوث به رایانه متصّل شده و تجزیه و تحلیل داده‌ها هم به صورت مجزّا و هم به صورت ترکیبی از داده‌های نورو و بیو، در نرم‌افزار مربوطه امکان‌پذیر است.

پروژه‌های پژوشی

پروژه‌های گوناگونی به‌ویژه در حوزه‌های مدیریت منابع انسانی و رفتار سازمانی با روش تحقیق آزمایشگاهی در آزمایشگاه‌های مدیریت و کسب‌وکار در جهان در حال اجرا است. این مطالعات با تمرکز بر دانشجویان و دانش‌پذیران رشته‌های مدیریت، و با بهره‌گیری از رویکردهای نوین مانند بازی‌پردازی و شیوه‌های استاندارد سنجش سبک تفکّر مدیران، در پی سنجش و بهبود نحوۀ تصمیم‌‌گیری مدیران و رهبران در موقعیت‌های خاصّ سازمانی است.

اخلاق در پژوهش‌های آزمایشی

نگرانی‌های اخلاقی در پژوهش‌های علوم اجتماعی، با استفاده از هر نوع روش علمی چه به صورت کلّی و چه از نظر ویژگی‌های خاصّ هر روش همواره وجود داشته است. در سال‌های اخیر، جامعۀ علمی شاهد عزم تازه‌ای برای حمایت از حقوق و منافع انسان‌ها در آزمایش‌های علمی بوده است. قوانین اخلاقی برای آزمایش‌ها با موضوعات انسانی توسّط بسیاری از مجامع تخصّصی تصویب شده است. در نتیجه، اکثر دانشگاه‌ها و مؤسّساتی که پژوهش‌هایی با موضوعات انسانی انجام می‌دهند، کمیته‌های اخلاقی دارند که تمام طرح‌های پیشنهادی را رصد و به لحاظ اخلاقی تأیید یا اصلاح می‌نمایند. در آزمایش‌های آزمایشگاهی محافظت از کرامت انسانی، حفظ اختیارات و عدم هرگونه اجبار و فشار برای مشارکت‌کنندگان امری حیاتی است.

در آزمایشگاه‌های مدیریت، کمیتۀ اخلاق مستقل، تمامی طرح‌های پیشنهادی پژوهشی را پیش از تصویب به لحاظ کُدهای اخلاقی استاندارد علمی در مراجع بین‌المللی، راهنماي عمومي اخلاق در پژوهش‌هاي علوم پزشکي دارای آزمودنی انسانی در جمهوري اسلامي ايران، و هم‌چنین اصول فرهنگی و اخلاقی مدیریت اسلامی بررسی می‌نمایند. تمامی حقوق محقّقان، مشارکت‌کنندگان (موارد آزمایش)، ذی‌نفعان پژوهش و منافع جامعۀ علمی کشور محفوظ بوده و طرح‌های پیشنهادی باید به لحاظ اخلاقی دارای شفافیت کامل باشند.

پژوهش‌های آتی

دانشجویان و پژوهشگران رشته‌های مدیریت و اقتصاد در تمامی دانشگاه‌های کشور می‌توانند جهت طرّاحی و اجرای پژوهش‌های خود در قالب پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد، رساله‌های دکتری و سایر پروژه‌های کاربردی، با اساتید، متخصّصان و کارشناسان آزمایشگاه‌های مدیریت در ارتباط باشند. آزمایشگاه مدیریت آمادگی دارد تا به لحاظ بسترهای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری میزبان طیف متنوّعی از پژوهش‌های مدیریتی، رفتاری و شناختی با موضوعات رفتار سازمانی، تصمیم‌گیری، نگرش‌های سازمانی، اقتصاد رفتاری، مدیریت عملیات رفتاری، رفتار مشتریان و ذی‌نفعان، بازاریابی و… باشد.